ಬೆಳ್ತಂಗಡಿ: ದೀಪಾವಳಿಯ ಪವಿತ್ರ ಹಬ್ಬದ ಸಂಭ್ರಮದಲ್ಲಿ ಅತ್ಯಂತ ಪ್ರಮುಖ ಧಾರ್ಮಿಕ ಆಚರಣೆಗಳಲ್ಲಿ ಒಂದಾಗಿದೆ ಗೋಪೂಜೆ. ಹಿಂದಿನ ಕಾಲದಿಂದಲೂ ಭಾರತೀಯ ರೈತನ ಬದುಕಿನ ಕೇಂದ್ರಬಿಂದುವಾಗಿರುವ ಹಸು, ಕೇವಲ ಪಶುಮಾತ್ರವಲ್ಲ ಅದು ಸಂಸ್ಕೃತಿಯ ಮೂಲಾಧಾರ, ಆರ್ಥಿಕ ಸಮೃದ್ಧಿಯ ಚಿಹ್ನೆ ಮತ್ತು ದೇವತೆಗಳ ನಿವಾಸವೆಂದು ಪರಿಗಣಿಸಲ್ಪಟ್ಟ ಜೀವಿ. ಈ ಕಾರಣದಿಂದಲೇ ಪ್ರತೀ ವರ್ಷ ಕಾರ್ತಿಕ ಮಾಸದ ಬಲಿ ಪಾಡ್ಯಮಿ ದಿನದಂದು ದೇಶದಾದ್ಯಂತ, ರೈತರ ಮನೆಯಲ್ಲಿ ವಿಶೇಷವಾಗಿ ಗ್ರಾಮೀಣ ಪ್ರದೇಶಗಳಲ್ಲಿ ಭಕ್ತಿ ಭಾವದಿಂದ ಗೋಪೂಜೆ ನೆರವೇರಿಸಲಾಯಿತು.
ಗೋಪೂಜೆಯ ಧಾರ್ಮಿಕ ಮತ್ತು ಸಾಂಸ್ಕೃತಿಕ ಮಹತ್ವ: ಹಸು ಭಾರತೀಯ ಸಂಸ್ಕೃತಿಯ ಪೌರಾಣಿಕ, ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕ ಹಾಗೂ ಸಾಮಾಜಿಕ ಜೀವನದ ಅವಿಭಾಜ್ಯ ಅಂಗವಾಗಿದೆ. ವೇದಗಳಲ್ಲಿ ಹಸುವನ್ನು “ಗೋಮಾತೆ” ಎಂದು ಗೌರವಿಸಲಾಗಿದೆ. ಪುರಾಣಗಳಲ್ಲಿ ಹಸುಗಳಲ್ಲಿಯೇ ದೇವತೆಗಳ ವಾಸವಿದೆ ಎಂದು ಉಲ್ಲೇಖಿಸಲಾಗಿದೆ. ವಿಷ್ಣು ಭಗವಂತನ ಅವತಾರರಾದ ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನು ಗೋಚರ್ಯನಾಗಿ, ಗೋಪಾಲನಾಗಿ, “ಗೋವಿಂದ” ಎಂಬ ಹೆಸರಿನಿಂದ ಪ್ರಸಿದ್ಧನಾದುದು ಹಸುವಿನ ಪಾವಿತ್ರ್ಯವನ್ನು ತೋರಿಸುತ್ತದೆ.
ಹಸುವಿನಿಂದ ಮಾನವನಿಗೆ ದೊರೆಯುವ ಹಾಲು, ಮೊಸರು, ತುಪ್ಪ, ಗೋಮಯ, ಗೋಮೂತ್ರ – ಇವೆಲ್ಲವೂ ಶುದ್ಧ, ಉಪಯುಕ್ತ ಮತ್ತು ಪವಿತ್ರವೆಂದು ಪರಿಗಣಿಸಲಾಗಿದೆ. ಹೀಗೆ ಹಸು ಜೀವನೋಪಾಯಕ್ಕೂ, ಧಾರ್ಮಿಕ ಕ್ರಿಯೆಗೂ, ಆರೋಗ್ಯಕ್ಕೂ, ಪರಿಸರ ಸಂರಕ್ಷಣೆಯಿಗೂ ಸಹಾಯ ಮಾಡುವ ಜೀವಂತ ಸಂಪತ್ತು. ಈ ಹಿನ್ನೆಲೆಯಲ್ಲಿ ಗೋಪೂಜೆ ಕೇವಲ ಧಾರ್ಮಿಕ ವಿಧಿಯಲ್ಲ – ಅದು ಹಸುವಿನ, ಅಂದರೆ ಪ್ರಕೃತಿಯ ಮೇಲಿನ ಕೃತಜ್ಞತೆಯ ಪ್ರದರ್ಶನವಾಗಿದೆ.
ಗೋಪೂಜೆ ಹೇಗೆ ಆಚರಿಸಲಾಗುತ್ತದೆ? ಗೋಪೂಜೆಯ ದಿನದ ಬೆಳಗ್ಗೆ ರೈತರು ತಮ್ಮ ಹಸುಗಳನ್ನು ಆರಾಮವಾಗಿ ತೊಳೆಯುತ್ತಾರೆ, ತಾಜಾ ನೀರಿನಿಂದ ಸ್ನಾನ ಮಾಡಿಸುತ್ತಾರೆ. ಹಸುವಿನ ಕೊಂಬುಗಳಿಗೆ ತೆಂಗಿನ ಎಣ್ಣೆ ಹಚ್ಚಿ, ಹಳದಿ, ಕೆಂಪು, ನೀಲಿ ಬಣ್ಣಗಳಿಂದ ಅಲಂಕರಿಸುತ್ತಾರೆ. ಕಿವಿಗಳಿಗೆ ಹೂಹಾರಗಳು, ಗಂಟೆಗಳು ಹಾಕಲಾಗುತ್ತದೆ. ಕೆಲವು ಕಡೆಗಳಲ್ಲಿ ಹಸುಗಳ ಕುತ್ತಿಗೆಗೆ ತಾಜಾ ಹೂಗಳಿಂದ ಮಾಡಿದ ಮಾಲೆ ಹಾಕಿ ಗೌರವಿಸುತ್ತಾರೆ. ಪೂಜಾ ಸ್ಥಳದಲ್ಲಿ ಗೋಮಾತೆಗೆ ಪೂಜೆ ಸಲ್ಲಿಸಲು ದೀಪ, ಹೂ, ಅಕ್ಕಿ, ಕುಂಕುಮ, ಅರಿಶಿನ, ಬೆಲ್ಲ, ಬಾಳೆಹಣ್ಣು ಮುಂತಾದವುಗಳನ್ನು ಅಣಿಯಾಗಿಸಲಾಗುತ್ತದೆ. ಕುಟುಂಬದ ಹಿರಿಯರು ಅಥವಾ ರೈತರು ಹಸುವಿನ ಸುತ್ತ ಮೂರು ಸಾರಿ ಪ್ರದ್ಯಕ್ಷಣೆ ಮಾಡುತ್ತಾ ಆರತಿ ಹೊತ್ತಿಸುತ್ತಾರೆ. ನಂತರ ಹಸುಗಳಿಗೆ ಸಿಹಿತಿಂಡಿಗಳು, ಹಾಲು ಅಥವಾ ಹಸಿರು ಹುಲ್ಲು ತಿನ್ನಲು ನೀಡಲಾಗುತ್ತದೆ. ಕೆಲವು ಗ್ರಾಮಗಳಲ್ಲಿ ಈ ದಿನ ಗೋಪ್ರದಕ್ಷಿಣೆ ಎಂಬ ಸಂಪ್ರದಾಯವಿದೆ – ಹಸುವಿನ ಸುತ್ತಲೂ ಮಕ್ಕಳು ಓಡಿ ನೃತ್ಯ ಮಾಡುತ್ತಾರೆ, ಮಹಿಳೆಯರು ಗೋಪೂಜೆ ಗೀತೆಗಳನ್ನು ಹಾಡುತ್ತಾರೆ. ಹಸುಗಳನ್ನು ಮನೆಗೆ ಕರೆದುಕೊಂಡು ಬರುವಾಗ ಮಕ್ಕಳು “ಗೋಮಾತೆ ನಮೋಸ್ತುತೇ” ಎಂಬ ಘೋಷಣೆಗಳನ್ನು ಕೂಗುತ್ತಾ ಉತ್ಸಾಹದಿಂದ ಭಾಗವಹಿಸುತ್ತಾರೆ.
ದೇಶದ ವಿವಿಧ ಭಾಗಗಳಲ್ಲಿ ಗೋಪೂಜೆಯ ಆಚರಣೆ ಕರ್ನಾಟಕದಲ್ಲಿ: ಕರ್ನಾಟಕದ ಗ್ರಾಮೀಣ ಭಾಗಗಳಲ್ಲಿ ಗೋಪೂಜೆಗೆ ವಿಶಿಷ್ಟ ಸ್ಥಾನವಿದೆ. ಬೆಳ್ತಂಗಡಿ, ಧರ್ಮಸ್ಥಳ, ಉಜಿರೆ, ಕಡಬ, ಮೂಡಬಿದಿರೆ, ಕುಕ್ಕೆಯ, ಚಿಕ್ಕಮಗಳೂರು, ಶಿವಮೊಗ್ಗ, ಮೈಸೂರು, ಮಂಡ್ಯ ಭಾಗಗಳಲ್ಲಿ ರೈತರು ಈ ದಿನವನ್ನು ಹಬ್ಬದಂತೆಯೇ ಆಚರಿಸುತ್ತಾರೆ. ಹಸುಗಳನ್ನು ಅಲಂಕರಿಸಿ, ಗೋಶಾಲೆಗಳಲ್ಲಿ ವಿಶೇಷ ಆರತಿ ನಡೆಯುತ್ತದೆ. ದೇವಸ್ಥಾನಗಳಲ್ಲಿಯೂ ಗೋಪೂಜೆಯ ಸಮಯದಲ್ಲಿ ಪುರೋಹಿತರು ವೇದಮಂತ್ರಗಳನ್ನು ಪಠಿಸುತ್ತಾರೆ.
ಉತ್ತರ ಭಾರತದಲ್ಲಿ: ಉತ್ತರ ಪ್ರದೇಶ, ರಾಜಸ್ಥಾನ, ಮಧ್ಯಪ್ರದೇಶ ರಾಜ್ಯಗಳಲ್ಲಿ ಈ ದಿನವನ್ನು “ಗೋವರ್ಧನ ಪೂಜೆ” ಎಂದೂ ಕರೆಯುತ್ತಾರೆ. ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನು ಗೋವರ್ಧನ ಪರ್ವತವನ್ನು ಎತ್ತಿ ಇಂದ್ರನ ಅಹಂಕಾರವನ್ನು ಹತಮಾಡಿದ ನೆನಪಾಗಿ, ಹಸುಗಳಿಗೆ ಆರಾಧನೆ ಸಲ್ಲಿಸಲಾಗುತ್ತದೆ. ಈ ಪ್ರದೇಶಗಳಲ್ಲಿ ಜನರು ಗೋವರ್ಧನ ಪರ್ವತದ ಮಾದರಿಯನ್ನು ಮಣ್ಣಿನಿಂದ ನಿರ್ಮಿಸಿ ಅದರ ಸುತ್ತ ಪೂಜೆ ಮಾಡುತ್ತಾರೆ.
ಮಹಾರಾಷ್ಟ್ರ ಮತ್ತು ಗುಜರಾತ್‌ನಲ್ಲಿ: ಇಲ್ಲಿ ಗೋಪೂಜೆಯನ್ನು “ವಸುಬರಸ್” ಎಂದು ಕರೆಯಲಾಗುತ್ತದೆ. ಮಹಿಳೆಯರು ಹಸು ಮತ್ತು ಅದರ ಕರುಗಳಿಗೆ ಪೂಜೆ ಸಲ್ಲಿಸಿ ಸಂತಾನ ಸಮೃದ್ಧಿಯ ಪ್ರಾರ್ಥನೆ ಮಾಡುತ್ತಾರೆ. ಹಸುಗಳಿಗೆ ಕಂಕಣ ಕಟ್ಟುವುದು, ಹಾಲು ಹಂಚುವುದು ಮತ್ತು ಆರತಿ ಮಾಡುವುದು ಪ್ರಮುಖ ವಿಧಿಗಳು.
ದಕ್ಷಿಣ ಭಾರತದ ತಮಿಳುನಾಡು ಮತ್ತು ಆಂಧ್ರದಲ್ಲಿ: ಈ ರಾಜ್ಯಗಳಲ್ಲಿ ಪೊಂಗಲ್ ಅಥವಾ ಮಕರ ಸಂಕ್ರಾಂತಿಯ ವೇಳೆ ಹಸುವಿನ ಆರಾಧನೆ ನಡೆಯುತ್ತದೆ. ಹಸುಗಳಿಗೆ ಪೊಂಗಲ್ ಅನ್ನ, ಸಕ್ಕರೆ, ಬೆಲ್ಲ ನೀಡುವುದು ಆಚರಣೆ ಭಾಗ. ಕೆಲವೆಡೆ ಕರುಗಳನ್ನು ತೊಳೆದು ಅಲಂಕರಿಸಿ “ಮಾಟ್ಟು ಪೊಂಗಲ್” ಎಂಬ ಹಬ್ಬವನ್ನು ಭಕ್ತಿ ಭಾವದಿಂದ ಆಚರಿಸುತ್ತಾರೆ.
ಗೋಪೂಜೆಯ ಸಾಮಾಜಿಕ ಸಂದೇಶ: ಹಸು ನಮ್ಮ ದೇಶದ ಆರ್ಥಿಕ ಜೀವನದ ಹೃದಯವಾಗಿದೆ. ಹಾಲು, ಹಾಲು ಉತ್ಪನ್ನಗಳು, ಕೃಷಿ ಕಾರ್ಯಗಳಲ್ಲಿ ಹಸುವಿನ ಶಕ್ತಿ, ಗೋಮಯದ ಇಂಧನ ಇವುಗಳೆಲ್ಲ ಗ್ರಾಮೀಣ ಬದುಕಿನ ನಂಬಿಕೆಯಾದವು. ಗೋಪೂಜೆಯ ಮೂಲಕ ರೈತರು ಹಸುವಿನ ಮೇಲಿನ ಕೃತಜ್ಞತೆ ತೋರಿಸುತ್ತಾರೆ. ಇದು ಮಾನವ ಮತ್ತು ಪ್ರಾಣಿ ನಡುವಿನ ಪ್ರೇಮ ಸಂಬಂಧವನ್ನು ಬಲಪಡಿಸುವ ಸಂಸ್ಕೃತಿ.
ಗೋಪೂಜೆಯ ಕಾಲಮಾನ ಮತ್ತು ಪದ್ದತಿ: ಕಾರ್ತಿಕ ಮಾಸದ ಬಲಿ ಪಾಡ್ಯಮಿ ದಿನ ಬೆಳಗ್ಗೆ ಗೋಪೂಜೆ ನಡೆಯುತ್ತದೆ. ಕೆಲವು ಸ್ಥಳಗಳಲ್ಲಿ ಸಂಜೆ ವೇಳೆ ದೇವಾಲಯಗಳಲ್ಲಿ ಸಹ ಪೂಜೆ ನಡೆಯುತ್ತದೆ. ದೇವಸ್ಥಾನದ ಗೋಶಾಲೆಗಳಲ್ಲಿ ಪುರೋಹಿತರು ವೇದಮಂತ್ರಗಳ ಪಠಣದೊಂದಿಗೆ ಪೂಜೆ ನಡೆಸುತ್ತಾರೆ. ಭಕ್ತರು ಗೋಮಾತೆಯ ಸುತ್ತಲೂ ಪ್ರದಕ್ಷಿಣೆ ಮಾಡಿ ಆಶೀರ್ವಾದ ಕೋರುತ್ತಾರೆ. ಪೂಜೆ ನಂತರ ಜನರು ತಮ್ಮ ಮನೆಗಳ ದ್ವಾರಗಳಲ್ಲಿ ಗೋಮಯದಿಂದ ಅಲಂಕಾರ ಮಾಡುತ್ತಾರೆ, ಹಸುವಿನ ಪಾದಚಿಹ್ನೆಗಳನ್ನು ಬಿಡುತ್ತಾರೆ. ಇದರಿಂದ ಮನೆಗೆ ಲಕ್ಷ್ಮೀದೇವಿ ಪ್ರವೇಶಿಸುತ್ತಾಳೆ ಎಂಬ ನಂಬಿಕೆ ಇದೆ. ಹೀಗೆ ಈ ದಿನ ಲಕ್ಷ್ಮೀಪೂಜೆಗೂ ಗೋಪೂಜೆಯೂ ನಂಟಾಗಿವೆ.
ಗೋಪೂಜೆಯ ಪೌರಾಣಿಕ ಹಿನ್ನೆಲೆ: ಪೌರಾಣಿಕ ಕಥೆ ಪ್ರಕಾರ, ಇಂದ್ರನ ಅಹಂಕಾರವನ್ನು ತೊಡೆದುಹಾಕಲು ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನು ಗೋವರ್ಧನ ಪರ್ವತವನ್ನು ಎತ್ತಿ ಗೋಪಾಲರನ್ನು ರಕ್ಷಿಸಿದ್ದನು. ಈ ಸಂದರ್ಭದಲ್ಲಿ ಹಸುಗಳಿಗೆ ಕೃತಜ್ಞತೆ ಸಲ್ಲಿಸುವ ಸಂಪ್ರದಾಯ ಆರಂಭವಾಯಿತು. ಹಸುಗಳಲ್ಲಿ “ಕಾಮಧೇನು” ಎಂಬ ಪವಿತ್ರ ದೇವಿಯ ರೂಪವಿದೆ ಎಂಬ ನಂಬಿಕೆ ವ್ಯಾಪಕವಾಗಿದೆ.